Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Te hoa haavare o te Bibilia

Te hoa haavare o te Bibilia

Pene 3

Te hoa haavare o te Bibilia

I roto i te mau fenua parauhia te mau fenua e ere i te kerisetiano, e rave rahi mau taata teie e ore nei e farii i te Bibilia ei Parau na te Atua. Te tuatapapa ra teie pene i te tumu matamua o taua huru manaˈo nei. Parau mau, te parau ra te amuiraa faaroo kerisetiano, e mea maoro hoi i teie nei, e te tiaturi ra oia i te Bibilia, e te faahua parau atoa ra o ˈna e o ˈna te tiai o te Bibilia. Inaha hoi, ua ô te mau haapaoraa o te amuiraa faaroo kerisetiano i roto e rave rahi mau ohipa iino mau i tupu i roto i te roaraa o te aamu, mai te mau tamaˈi moˈa mai e te mau taatiraa e aro i te mau ati Iuda o te tau i rotopu i te Vraa e te XVraa o te senekele, e tae mai i te tau no te Faatusiaraa nazi. E tumu maitai anei ta te mau ohipa i ravehia e te amuiraa faaroo kerisetiano e pûpû mai nei no te ore e farii i te Bibilia? Inaha hoi, ua riro mau te amuiraa faaroo kerisetiano ei hoa haavare no te Bibilia. To ˈna faraa mai, i te senekele IV o to tatou nei tau, aita roa ˈtu ïa i faaore noa ˈˈe i te aroraa e arohia na e te Bibilia no te ora mai.

1, 2. (A faaô mai i te parau omuaraa.) a) No te aha e rave rahi mau taata e ore ai e farii i te faariro i te Bibilia ei Parau na te Atua? b) Eaha te ohipa faahiahia mau i ravehia i te senekele I e te II o to tatou nei tau, eaha râ te fifi atâata mau e haamata ra i te tupu?

 I TE hopearaa o te senekele I, ua oti te taatoaraa o te mau buka o te Bibilia i te papaihia. E tuhaa faufaa roa ˈtura ïa ta te mau kerisetiano no te papai faahou e no te haaparare i te taatoaraa o ta ˈna mau parau. Ua haa atoa ratou no te huri ia ˈna na roto i te mau reo paraparau-roa-hia ˈˈe o taua tau ra. E a rave noa ˈi te amuiraa kerisetiano i taua ohipa faahiahia mau ra, te tupu maira ïa te hoê fifi apî e haafifi ino roa i te vai-ora-raa mai te Bibilia.

2 Ua faaite mai hoi te Bibilia iho i te reira. I roto i te hoê parabole, i te hoê mahana, ua faahiti mai Iesu i te parau no te hoê taata i ueue i roto i ta ˈna aua i te hoê huero sitona maitai roa. Inaha, “ia taoto râ te taata ra”, ua haere maira te hoê enemi e ueue i te zizania na nia iho. Ua tupu apipiti noa ˈˈera na huero e piti nei e, i roto i te hoê area tau, ua haamoe roa ˈˈera te zizania i te huero sitona. Ua faaohipa Iesu i taua parabole nei no te faaite mai e e faatupu mai ta ˈna ohipa i te mau kerisetiano mau, i muri aˈe râ i to ˈna poheraa, e ô mai te mau kerisetiano haavare i roto i te amuiraa. I roto i te roaraa o te tau, mea fifi roa ˈtura ïa ia faataa ia ratou te tahi e te tahi. — Mataio 13:24-30, 36-43.

3. Ia au i te aposetolo Petero, eaha ïa te faahopearaa ta te mau “kerisetiano” i faahohoˈahia i te zizania, e faatupu i nia i te parau no te tiaturiraa i te Bibilia?

3 Ma te manaˈo papu maitai, ua faaite maira te aposetolo Petero e e faaino te haerea o taua mau “kerisetiano” mai te zizania ra te huru i te kerisetianoraa e tae noa ˈtu hoi i te Bibilia. Ua faaara maira oia e: “E riro atoa i te orometua haavare to roto ia outou, o te faatupu omoe noa i te hairesi pohe ra, e te faarueraa i te Fatu tei hoo ia ratou ra, i te hopoiraa mai i te pohe oioi i nia ia ratou iho. E e rave rahi te pee i ta ratou parau pohe; e no ratou e faainohia ˈi te eˈa parau mau ra.”Petero 2, 2:1, 2.

4. Nafea te mau parau a Iesu e a Petero i te tupuraa i te senekele I ra iho â?

4 I te senekele I ra iho, ua haamata aˈera te mau parau tohu a Iesu e a Petero i te tupu. Ua ô mai te tahi mau taata manaˈo tiaraa teitei i roto i te amuiraa kerisetiano e ua ueue i te amahamaharaa (Timoteo 2, 2:16-18; Petero 2, 2:21, 22; Ioane 3, 9, 10). I roto i na senekele e piti i muri aˈe, ua faaino-roa-hia te mau haapiiraa bibilia na te manaˈo philosopho heleni, e e rave rahi mau taata i hape na roto i te fariiraa ratou ei mau parau mau bibilia i te mau haapiiraa etene.

5. Eaha te tauiraa politita ta Constantin i faatupu i te omuaraa o te senekele IV?

5 I te senekele IV, ua faariro aˈera te emepera roma o Constantin i te “kerisetianoraa” ei haapaoraa tumu na te Hau emepera roma. Ua atea ê roa râ te “kerisetianoraa” i te haapaoraa i haamauhia e Iesu. Ua haamata ïa te “zizania” i te parare, mai ta Iesu iho â i tohu mai. Teie râ, e nehenehe tatou e papu e i roto i taua noa iho â area tau ra, ua tamau â vetahi mau taata i te faaite mai i te kerisetianoraa mau e ua rave hoi i te tahi mau tutavaraa puai mau no te faaohipa i te Bibilia, ta ratou e farii na ei Parau faauruahia na te Atua. — Mataio 28:19, 20.

Te tatararaa o te Bibilia i mua i te patoiraa

6. Afea ra te amuiraa faaroo kerisetiano i te tupu-mau-raa, e te taa ê ra ta ˈna haapaoraa i te kerisetianoraa bibilia i roto i teihea tuhaa?

6 I te tau o Constantin te amuiraa faaroo kerisetiano i te tupuraa mai ta tatou e ite ra i teie mahana. Mai taua mai â tau ra, e ere noa ˈtura ïa te kerisetianoraa i haaviiviihia, tei mau maitai hoi, i te hoê noa faanahonahoraa faaroo. Ua apiti atu oia i te Hau, e ua noaa i to ˈna mau taata faatere i te hoê tiaraa politita rahi mau. Ua faaohipa aˈera ïa te Ekalesia apotata i to ˈna mana no te patoi atu i te kerisetianoraa bibilia, e inaha, e haamǎtaˈuraa apî atura ïa ta te Bibilia e farerei ra. Eaha ïa haamǎtaˈuraa?

7, 8. Eaha te taime to te pâpa faaiteraa i to ˈna manaˈo patoi e ia tatarahia te Bibilia na roto i te tahi atu reo, e no te aha oia i na reira ˈi?

7 A faaea ˈi te reo latino i te riro ei reo ora, ua manaˈohia aˈera e mea faufaa mau ia faatupu i te tahi atu mau tatararaa o te Bibilia. Aita râ hoi te Ekalesia katolika e farii ra i te reira. A ani atu ai o Vratislaus, te arii e faatere atu i Bohême, i te matahiti 1079 ra, i te pâpa Grégoire VII, i te parau faatia no te tatara i te Bibilia na roto i te reo o to ˈna mau taata, ua patoi maira te pâpa ia ˈna i te na ôraa mai e: “Mea maramarama maitai, ia feruri maite tatou, e aita te Atua Mana-Hope i tapea moe noa i te Papairaa moˈa i roto i te tahi mau vahi e aita e tumu, i te mǎtaˈuraa e ia hohora ˈtu oia i te reira i mua i te taatoaraa o te mau taata e nehenehe oia e faainohia mai; aore ra e faaatea ê roa oia i te mau taata mea iti roa hoi to ratou ite no te mea e nehenehe ratou e hape i nia i te auraa mau​1.”

8 Ua hinaaro atura ïa te pâpa e ia vai noa te Bibilia na roto i te reo latino, te hoê reo pohe. E tia hoi te mau parau i roto ia vai ‘moe’ noa e ia ore ia hurihia na roto i te mau reo matauhia e te nunaa *. Na reira ˈtura ïa te Vulgate, tatararaa latino i ravehia e Jérôme i te senekele V ia nehenehe te taatoaraa e taio i te Bibilia, i riro mai ai ei mauhaa no te huna ia ˈna.

9, 10. a) Mea nafea te patoiraa a te Ekalesia katolika e ia tatarahia te Bibilia na roto i te tahi atu reo, i te tupuraa? b) No te aha te Ekalesia i patoi ai i te Bibilia?

9 A haere noa ˈtu ai tatou i mua i roto i te Moyen Age, ua rahi noa ˈtu ïa te patoiraa a te Ekalesia i te mau tatararaa o te Bibilia na roto i te mau reo i matauhia e te mau nunaa. I te matahiti 1199, no te faahepo rahi te rata i tae mai i te arii epikopo ra no Metz, te hoê oire helemani i taua tau ra, i papaihia mai e te pâpa o Innocent III, i tutui ai oia i te mau Bibilia atoa na roto i te reo helemani i itehia e ana​3. I te matahiti 1229, ua faaoti aˈera te apooraa epikopo no Toulouse eiaha roa ˈtu ia itehia te hoê noa ˈˈe o te mau buka o te Bibilia na roto i te reo o te nunaa i roto i te rima o te mau “melo noa”​4. I te matahiti 1233, i roto i te hoê apooraa na te mau ekalesiatiko i tupu i Tarragone, i te fenua Paniora, ua faauehia ˈtura ia haruhia e ia tutuihia te mau buka atoa o “te Faufaa Tahito e te Faufaa Apî​5”. I te matahiti 1407 ra, ua opani etaeta roa te apooraa ekalesiatiko i haaputuputuhia i Oxford, i te fenua Beretane, na te arii epikopo ra o Thomas Arundel, i te tatararaa o te Bibilia na roto i te reo beretane aore ra na roto i te tahi atu reo ora​6. I te matahiti 1431, i te fenua Beretane noâ, ua opani o Stafford, epikopo no Wells, e ia tatarahia te Bibilia na roto i te reo beretane aore ra ua faaue atoa oia ia ore roa ia itehia te hoê taata e Bibilia ta ˈna​7.

10 Aita taua mau aratai haapaoraa ra i tamata i te faaore roa i te Bibilia. Ua hinaaro râ ratou e faariro i te reira ei buka e tia ia faahanahanahia, e a vaiiho noa ˈtu ai i roto i te hoê reo e varavara roa te taata e nehenehe e taio. Ua manaˈo ratou e ia na reira ratou, te paruru maira ïa ratou ia ratou i te mea o ta ratou e parau ra e e hairesi, e inaha, i te parau mau, o to ratou iho hoi mana o te haafifihia ra. Ahiri ratou i manuïa, ua nehenehe iho â ïa te Bibilia e riro mai ei tumu no te mau manaˈo hiˈopoa e e mana iti haihai roa ïa to ˈna, aore ra aita roa ˈtu e mana i nia i te oraraa o te mau taata rii noa.

Te feia paruru i te Bibilia

11. Eaha te ohipa i tupu i to Julián Hernández tamataraa i te faaô mai i roto i te fenua Paniora i te tahi mau Bibilia na roto i te reo paniora?

11 Auaa râ hoi, e rave rahi mau taata aau tae tei patoi i te auraro i taua mau faaueraa mana ra, e fifi râ hoi tei itehia mai i roto i taua patoiraa na ratou ra. Ua faaruru te mau tane e te mau vahine i te mau haamauiuiraa riaria mau no te mea ta ratou “hara” te faturaa ïa ratou i te hoê Bibilia. Ei hiˈoraa, teie te ohipa i farereihia e te hoê taata paniora o Julián Hernández te iˈoa. Ia au i te Aamu no nia i te feia i hamani-ino-hia (beretane) a John Foxe, “ua haa” o Julián (aore ra Juliano) “no te faaô mai i roto i to ˈna fenua e rave rahi mau Bibilia na Helemani mai, na roto i te faatapuniraa i te reira i roto i te mau farii uaina o te Rhin”. Ua noaahia râ o ˈna e ua tapeahia ˈtura na te Tiribuna a te mau ekalesiatiko katolika. “Ua hamani-ino-hia” te mau taata atoa na ratou teie mau Bibilia, “aita e hiˈoraa i te huru, e no te rahiraa o ratou, ua faautuahia i te mau utua taa ê. Ua tutui-oraora-noa-hia o Juliano, ua tunu-paa-hia e piti ahuru mau taata i noaahia, e vetahi pae ua faautuahia i te utua fare auri e tae noa ˈtu i to ratou poheraa, ua rutuhia i mua i te huiraatira, e e rave rahi tei faautuahia no te hoe i nia i te mau pahi tamaˈi a te hau​8”.

12. Nafea tatou e ite ai e aita roa ˈtu te mau raatira faaroo o te Moyen Age i turu i te kerisetianoraa o te Bibilia?

12 Auê ïa huru faatereraa hairiiri mau e! Ua papu-maitai-hia e aita roa ˈtu te mau raatira faaroo i ô atu i roto i taua ohipa ra, e tia ra no te kerisetianoraa o te Bibilia! Inaha, te haapapu maira hoi te Bibilia e o vai mau na ta ratou e tavini ra. Teie ta ˈna e parau ra: “O te mea teie e itea ˈi te tamarii a te Atua, e te tamarii a te diabolo: o tei ore i rave i te parau-tia ra, e ere ïa i to te Atua; e ere atoa tei ore i aroha i tana taeae. Teie hoi te parau ta outou i faaroo, mai te matamua mai, ia aroha tatou ia tatou iho. Eiaha mai ia Kaina ra, no taua varua ino ra oia, e taparahi pohe roa ˈtura i to ˈna teina.” — Ioane 1, 3:10-12.

13, 14. a) Eaha te mau ohipa faahiahia mau i tupu i roto i te aamu o te Bibilia i te Moyen Age, e haapapu maira e o te Atua te tumu o teie buka? b) Eaha te tauiraa i ohipa ˈtu i nia i te haaparareraahia te Bibilia i te pae Europa ma?

13 Mea faahiahia mau ia manaˈo e ua opua mau te tahi mau tane e te tahi mau vahine e faaruru i te hoê hamani-ino-raa ino mau no te mea noa e te hinaaro ra ratou i te tahi Bibilia na ratou! E rave rahi mau hiˈoraa mai teie te huru i itehia mai e tae roa mai i teie mahana. Ua faatupu te Bibilia i roto i taua mau taata ra i te hoê here hohonu mau, ua farii ratou iho i te faaruru i te mau mauiui aore ra i te pohe i roto i te mau huru tupuraa riaria mau, e te reira ma te ore roa ˈtu e mutamuta aore ra e tahoo i to ratou mau taata hamani ino, e mau haapapuraa faahiahia anaˈe teie e faaite maira e e Parau mau iho â te Bibilia na te Atua. — Petero 1, 2:21.

14 I muri aˈe râ to te taatiraa porotetani patoiraa i te mana katolika roma i te senekele XVI, ua tia aˈera hoi i te Ekalesia katolika ia faatupu i te tahi mau tatararaa o te Bibilia na roto i te mau reo matauhia i te paraparau i te pae Europa ma. Noa ˈtu e eaha te ohipa i tupu, ua rahi aˈe te apitihia te Bibilia i te haapaoraa porotetani maoti i te haapaoraa katolika. Teie te mau parau e taiohia e tei papaihia e Edward J. Ciuba, perepitero katolika: “E tia ia tatou ia farii mau e, te hoê o te mau faahopearaa ino roa ˈˈe o te Reforomatio, o te oreraa ïa te mau katolika e tâuˈa i te Bibilia. Noa ˈtu e aita i moe-roa-hia ia ratou i te reira, ua riro mairâ hoi oia no te rahiraa o ratou ei buka fifi roa ia taa i te auraa​9.”

Te manaˈo faahapa teitei

15, 16. No te aha te haapaoraa porotetani e tia ˈi ia faahapa-atoa-hia i te pae no te patoiraa i te Bibilia?

15 No nia i te pae no te patoiraa i te Bibilia, eita atoa e nehenehe e ore e faahapa i te mau Ekalesia porotetani. I roto i te roaraa o te mau matahiti, ua faatupu aˈera te tahi mau taata tatara irava e porotetani hoi ratou, i te hoê aroraa apî i taua buka ra: te hoê aroraa i te pae no te feruriraa. I te senekele XVII e i te senekele XIX, ua faatupu aˈera ratou i te hoê huru ravea no te tuatapapa i te mau Papai matauhia i raro aˈe i te iˈoa o te manaˈo faahapa teitei. E haapii na te mau taata o te manaˈo faahapa teitei e te tuhaa rahi e itehia i roto i te Bibilia e mau aai anaˈe ïa. Ua parau-roa-atoa-hia e aita o Iesu i iteahia aˈenei. Ia au i taua mau taata tatara parau porotetani ra, e ere te Bibilia i te Parau na te Atua, e parau râ na te taata, e parau papu-ore-hia te auraa.

16 Noa ˈtu â ïa e aita e mana rahi faahou to taua mau huru manaˈo nei, te haapii-noa-hia nei â te manaˈo faahapa teitei i roto i te mau fare haapiiraa faaroo e faaineine i te mau ekalesiatiko, e e pinepine hoi i te faaroohia i te tahi mau ekalesiatiko porotetani ia ore e farii i mua i te huiraatira i te tahi mau tuhaa taatoa o te Bibilia. Te haapapu maira te hoê vea auteralia, tei papai i te mau manaˈo o te hoê orometua anglican tei parau e “mea hape roa [te tuhaa rahi o te mau mea i papaihia i roto i te Bibilia]. Mea hape anaˈe te tahi mau aamu. Ua tauihia te tahi mau parau”. Teie huru feruriraa nei, o te hotu ïa o te manaˈo faahapa teitei.

‘Te faainohia nei te Bibilia’

17, 18. Mea nafea te haerea o te amuiraa faaroo kerisetiano i te faainoraa i te Bibilia?

17 E riro paha e o te haerea o te amuiraa faaroo kerisetiano, hau atu i te tahi atu mau fifi, tei tapea i te mau taata ia farii i te Bibilia ei Parau na te Atua. Te faahua parau ra te amuiraa faaroo kerisetiano e te faaohipa ra ratou i te Bibilia, area to ˈna haerea ra, ua faahaama ïa i taua buka nei e tae noa ˈtu hoi i te tiaraa iˈoa ra kerisetiano. Mai ta te aposetolo Petero i faaite mai, ‘ua faainohia’ te eˈa o te parau mau. — Petero 2, 2:2.

18 Ei hiˈoraa, i te taime te Ekalesia i opani ai e ia hurihia te Bibilia na roto i te tahi atu â reo, ua turu te pâpa, i te paeau moni, i te mau hororaa a te nuu i ravehia no te aro i te mau mahometa, i te pae Hitia o te râ ma. Ua piihia hoi taua mau ohipa ra, te mau tamaˈi “moˈa”, e tia râ hoi ia parau e te iˈoa noa tei moˈa. Te haapapu maitai ra te hororaa matamua, “te tamaˈi moˈa o te nunaa”, i te ohipa e tupu mai i muri iho. Hou aˈe oia e faarue mai ai i te pae Europa ma, ua aro atura te hoê nuu aita roa ˈtu hoi e itehia ra te nahonaho, e tei turaihia na te tahi mau taata poro, i te mau ati Iuda no Helemani, ta ˈna i taparahi i roto i te hoê oire i muri aˈe i te tahi oire. Te tumu? Te horoa maira ïa te taata tuatapapa aamu ra o Hans Eberhard Mayer i te reira i te na ôraa mai e: “Aita te tumu no reira te mau ati Iuda e tia ˈi ia haapohehia ei enemi no te Mesia, e haamoe maitai ra i te tumu mau oia hoi: te nounou​10.”

19-21. Mea nafea te tamaˈi e Toru Ahuru Matahiti e tae noa ˈtu te mau ohipa mitionare i ravehia i te pae Europa ma e te parareraa to ˈna mau manaˈo politita i roto i te tahi atu mau fenua, i te faainoraa i te Bibilia?

19 I roto i te roaraa o te senekele XVI, ua tiahi aˈera te patoiraa porotetani i te haapaoraa katolika i te pae no te mana i roto e rave rahi mau fenua no Europa ma. Te faahopearaa o taua mau ohipa ra, o te tamaˈi ïa, parauhia tamaˈi e Toru Ahuru Matahiti (1618-1648), oia hoi ia au i te Aamu rahi o te ao nei (beretane), tei riro “ei hoê o te mau tamaˈi riaria roa ˈˈe i iteahia i te pae Europa ma”. Eaha ïa te tumu matamua? “Te riri uˈana ïa o te mau katolika i te mau porotetani, e te mau porotetani i te mau katolika​11.”

20 I taua tau ra, ua haamata te amuiraa faaroo kerisetiano i te parare atu i rapaeau mai i te mau otia no Europa ma, ma te hopoi atu i te oraraa “kerisetiano” i roto i te tahi atu mau vahi o te fenua nei. Na te ino e te nounou taoˈa i tapao i te parareraa taua manaˈo politita i te pae no te nuu ra i rapaeau mai i to ˈna mau otia. I te mau fenua Marite, aita te tahi mau taata paniora i haamaoro roa i te haamou roa i te mau huru oraraa o te mau taata o taua mau fenua ra, mai ta te hoê buka aamu e faaite maira i te na ôraa mai e: “I te paeau rahi, e haamou roa na te mau faatere paniora i te huru oraraa o te mau taata o te hoê fenua, ma te ore roa ˈtu râ e vaiiho i te huru oraraa no te pae Europa ma. Na te auro hoi i huti ia ratou i te Ao Api ra​12.”

21 Ua faarue atoa te tahi mau mitionare porotetani i te pae Europa ma no te haere atu i nia i te tahi atu â mau fenua rarahi. Te faahopearaa o ta ratou ohipa, te tururaa ïa ia haamauhia te faatereraa politita e te pae faanavairaa faufaa o te hoê fenua na te hoê hau ê atu. E rave rahi mau taata teie e turu nei i teie manaˈo i ravehia no nia i te mau ohipa a te mau mitionare porotetani: “Mea pinepine roa te ohipa a te mau mitionare i te riro ei hororaa e ei tapoˈiraa i te parau no te faatîtîraa i te taata. Te auraa e vai ra i rotopu i te mau ohipa mitionare, te amuiraahia mai te tahi mau ravea apî e te faarahiraa te hoê hau ia ˈna i te pae faanavairaa faufaa, aita ïa e faufaa ia haapapu faahou i te reira​13.”

22. Eaha te mau ohipa ta te amuiraa faaroo kerisetiano i rave e tei faaino i te kerisetianoraa i te senekele e XX?

22 E tae roa mai i to tatou nei tau, e mau auraa fatata roa ta te mau haapaoraa o te amuiraa faaroo kerisetiano i atuatu e te Hau. Te mau tia matamua o na tamaˈi rahi matamua, o te mau nunaa “kerisetiano” ïa. I roto i na pae e piti, ua faaitoito te mau ekalesiatiko i te mau taurearea ia aro atu e ia haa no te taparahi pohe roa i te enemi, e e pinepine hoi te enemi e hoê â haapaoraa e o ratou. Teie te manaˈo e horoahia ra e te buka ra Ahiri te mau Ekalesia i hinaaro i te hau i roto i te ao nei (beretane): “I te mea e ua tupu te mau tamaˈi i teie nei tau e ua faatupu atoa i ta ratou mau vavahiraa rahi roa ˈˈe i roto i te mau Hau i pûpû ia ratou no te kerisetianoraa, aita roa ˈtu ïa te reira i faahanahana [i te mau Ekalesia]​14.”

Ua vai ora mai te Parau a te Atua

23. Mea nafea te aamu o te amuiraa faaroo kerisetiano ia haapapu mai e e Parau mau iho â te Bibilia na te Atua?

23 I tuatapapa aˈenei tatou i te aamu roa mau e te riaria atoa hoi o te amuiraa faaroo kerisetiano no te haamaramarama e piti tuhaa. A tahi, ua faatupu taua mau ohipa ra i te tahi mau parau tohu bibilia. Ua faaite-atea-hia mai hoi e e rave rahi mau taata e faahua kerisetiano ra, o te faaino i te Bibilia e te kerisetianoraa. E ua tupu mau te reira, ma te haapapu mai e e parau mau iho â te Bibilia. Eiaha râ ia aramoinahia ia tatou e aita roa ˈtu e auraa e vai ra i rotopu i te haerea o te amuiraa faaroo kerisetiano e te kerisetianoraa i niuhia i nia i te Bibilia.

24. Eaha te tapao e faaite mai i te mau kerisetiano mau, e o te faautua papu hoi i te amuiraa faaroo kerisetiano ei amuiraa kerisetiano ore?

24 Ua faataa mai o Iesu iho i te tapao e itehia ˈi te mau kerisetiano mau i te na ôraa mai e: “O te mea e ite ai te taata atoa e, e pǐpǐ outou na ˈu, ia aroha outou ia outou iho.” (Ioane 13:35). Te na ô faahou ra oia e: “E ere ratou i to teie nei ao, mai ia ˈu nei hoi e ere i to teie nei ao.” (Ioane 17:16). Ia au i taua na hiˈoraa e piti nei, te papu-maitai-hia ra e aita roa ˈtu te amuiraa faaroo kerisetiano e turu noa ˈˈera i te kerisetianoraa o te Bibilia. Noa ˈtu o ˈna i te faahua parau e e hoa o ˈna no te Bibilia, e hoa haavare râ.

25. No te aha te Bibilia i tae roa mai ai ia tatou nei noa ˈtu te mau ati atoa o ta ˈna i faaruru mai?

25 Teie te piti o te tuhaa: I te mea hoi e ua patoi rahi te amuiraa faaroo kerisetiano, i roto i to ˈna taatoaraa, i te mau faufaa o te Bibilia, e nehenehe e parau e mea faahiahia mau te taeraa mai taua buka nei ia tatou nei e ia faaohipa oia i to ˈna mana maitai i nia i te oraraa o te mau taata e rave rahi. Ua ora mai te Bibilia i te patoiraa uˈana e te onoono a te feia i hinaaro e ia ore oia ia tatarahia na roto i te tahi atu reo, i te mau aroraa a te feia tuatapapa i te mau irava bibilia o teie nei tau, e i te haerea kerisetiano ore o to ˈna hoa haavare, oia hoi te amuiraa faaroo kerisetiano. No te aha râ hoi? No te mea ua taa ê oia i te tahi atu mau buka atoa. Eita roa ˈtu te Bibilia e nehenehe e mou. E Parau hoi oia na te Atua, e, mai ta ˈna iho e parau maira, “te maehe nei te aihere, te maheahea nei te tiare; area te parau a to tatou Atua, e tia ïa i te vai-maite-raa”. — Isaia 40:8.

[Nota i raro i te api]

^ Ua faatupuhia te tahi mau tatararaa, varavara roa hoi, na roto i te mau reo matauhia i te parau, e pinepine râ hoi e mea papai-rima-hia e mea papai faanehenehe-maitai-hia, hotu no te hoê ohipa i rave-maoro-hia. Ma te papu maitai, aita te reira i haapaohia no te huiraatira.​2

[Uiraa haapiiraa]

[Parau iti faaôhia i te api 34]

E aroraa rahi i te pae no te feruriraa ta te mau Ekalesia matamua porotetani i rave no te patoi i te Bibilia.

[Hohoˈa i te api 26]

Ua tupu mau te amuiraa faaroo kerisetiano ia Constantin i haamana i te “kerisetianoraa” ia au mai tei faaohipahia na i to ˈna tau.

[Hohoˈa i te api 29]

Ua ite-papu-hia te mau pâpa Grégoire VII e Innocent III i roto i te aroraa ta te Ekalesia katolika i rave no te patoi e ia tatarahia te Bibilia na roto i te mau reo o te nunaa.

[Hohoˈa i te api 33]

Ua aratai te haerea huru ê mau o te amuiraa faaroo kerisetiano e rave rahi mau taata ia ore e tiaturi e e Parau mau iho â te Bibilia na te Atua.

[Hohoˈa i te api 35]

I roto i te roaraa o te Tamaˈi rahi matamua, e tipapa na te mau faehau rusia i mua i te hoê idolo hou aˈe ratou e haere atu ai e taparahi i te tahi atu mau “kerisetiano”.