Kenggin E Re Ke Babyor Ney

Fare Mahl Ni Thilyeg Rarogon e Par ko Girdi’

U lan fa binem e chibog ni ke yan, ma bokum milyon e piin pumoon nra paged taferad nga ranod ngar uned ko mahl. Yad ba pasig ni ngar uned ko mahl, ya faan yad ra yim’ ma kar m’ad ni fan ko nam rorad. I yoloy reb e pumoon nu Meriken ni ognag ir ni nge un ko mahl ko duw ni 1914 ni gaar: “Gub felfelan’, ma gu be athapeg e pi rran ni ka bay nga m’on.”

Machane, de n’uw nap’an ma aram me wagagey laniyan’ e pi girdi’ nem. Dariy be’ ni manang nra yan boor e duw ma ra gafgow e pi salthaw u nap’an e mahl u Belgium nge France. Ngiyal’ ney e gad manang ni ireram e bin som’on e mahl u fayleng.

Bokum biyu’ e girdi’ nra m’ad u nap’an e re mahl ney. Kan susunnag ni sogonap’an 10 milyon e girdi’ nra m’ad ma 20 milyon e dakuriy yu yang u dowrad. Maku boor e girdi’ ni yim’ ni bochan e de puluw rogon i lemnag ni ngan rin’ boch ban’en. Pi tayugang’ ko am nu Europe e de yag rorad ni ngar taleged e pi magawon u thilin e girdi’ ko pi nam ni nge dabi garer u ga’ngin yang e fayleng. Rib gel e magothgoth ni yib nga fayleng ni bochan fa bin “Th’abi Ga’ e Mahl.” Bochan e re mahl nem ma boor ban’en ni ke thil u rarogon e fayleng ke mada’ ko ngiyal’ ney.

 BOCH BAN’EN NI KIREBNAG E PAGAN’

Fa bin som’on e mahl u fayleng e tabab ni bochan boch ban’en nde puluw ni dugliy boch e girdi’. Rogon ni bay u reb e babyor e “Pi tayugang’ nu Europe e dar nanged ni pi n’en ni yad ra dugliy e ra yib wenegan nra gafgownag e girdi’ u ga’ngin yang e fayleng.”​—The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Nap’an nni li’ fare archduke nu Austria nge yim’, ma aram e n’en ni k’aring gubin e pi nam nu Europe ni ngar uned nga reb e mahl ndar lemnaged. In e rran u m’on riy min fith ngak fare tayugang’ nu Chiyamen ko “Mang e buch?”, me fulweg u fithik’ e kireban’ ni gaar: “Faan gomanga bay be’ ni manang e n’en nra buch boch nga m’on.”

Pi n’en ni dugliy e pi tayugang’ e dar nanged wenegan nra yib. Machane, de n’uw nap’an me nang e pi salthaw ni ur moyed ko yu ngi n’en ni un mahl riy e tin riyul’ u murung’agen e n’en ni buch. Kar nanged nde yag ni nge ayuwegrad girdien e am, ma ki bannagrad e pi tayugang’ ko pi yurba’ i teliw nge pi tolang ko salthaw rorad. Ni uw rogon?

Ke micheg girdien e am ko girdi’ nre mahl nem e rayog ni nge bing e kanawo’ ngki fel’ boch e par ko girdi’ boch nga m’on. Faen nib tolang ko am u Chiyamen e yog ni gaar: “Gad be cham ni fan e nge par e pi siyobay rodad nib fel’ rogon nge boch ban’en ko nam rodad ndubdad ni nge thil nge rogon e par rodad ko gabul nge langlath.” Woodrow Wilson ni Pilung nu Meriken e weliy ban’en nib ga’ ni yima yog ni fare mahl e aram e n’en nra “yibnag e gapas nga fayleng ya nge yag ni mel’eg e girdi’ e piin ni yad baadag ni nge gagiyegnagrad.” Girdi’ nu Ngalis e ur lemnaged ni “ireray e re mahl nra taleg urngin e mahl.” De puluw e n’en nra lemnaged.

Pi tayugang’ ko teliw e yad baadag ni ngar pied e ayuw ko mahl. Rogon ni yog reb e babyor e “pi tayugang’ ko galesiya e susun e ngar filed e thin rok Got ko girdi’, machane n’en ni yad be rin’ e yad be pi’ e athamgil nga laniyan’ e girdi’ ni ngar uned ko mahl. Bochan e mahl ma aram fan ni dakuriy e t’ufeg.” (The Columbia History of the World) Pi tayugang’ ko teliw nem e yad be n’igin e girdi’ ni ngar fanenikayed yad ko bin ni ngaur t’ufeged yad. Reb e babyor e be tamilangnag ni: “Pi tayugang’ ko teliw e yad ma mon’eg e pi n’en ni bay rogon ko nam rorad ko michan’ rorad. Ma boor e pi girdi’ ney ni kar taareb rogonnaged e teliw ko am. Kar pied e athamgil nga laniyan’ e pi salthaw ni ngar thanged e fan ko girdi’ u daken fithingan e En ni Ke Thapegrad ni aram Jesus.”​—A History of Christianity

Pi tolang ko salthaw e kar micheged ngak e pi salthaw rorad ni dabi n’uw nap’an ma yad ra gel ko mahl, machane gathi aram e n’en ni buch. Ma de n’uw nap’an ma fa yu raba’ i salthaw ni ur chamgad ngorad e dariy bagayad ni gel. Rogon ni yog reb e pumoon ni ma yoloy chepin e girdi’ kakrom e “bokum milyon e salthaw ni un li’rad ngar m’ad, ni kub muun ngay e piin ni ur maad’adgad nge piin ni ke kireban’rad.” Yugu aram rogon ni ireray e pi n’en ni i buch, machane pi tolang ko salthaw e ur pied e pi salthaw rorad nga mit e mahl. Ma bochan e re n’ey ma boor e pi salthaw ni ur chelgad ngar togopuluwgad ko pi tolang rorad.

Mang e buch ko girdi’ ni bochan e bin som’on e mahl u fayleng? Reb e babyor e be tamilangnag e thin ni yog be’ ni un ko mahl kakrom ni gaar: “Re mahl nem e kirebnag rarogon e lem nge ngongol ko girdi’ e ngiyal’ nem.” Riyul’ ni boor ban’en ni kireb e ngiyal’ nem. Nap’an e re mahl nem ma aram e ngiyal’ ni boor e girdi’ ni yim’. Boor yang u fayleng ni i togopuluw e girdi’ riy ko am maku bay e piin ni ur talgad ko maruwel.

Mang fan ni gel e kireb u fayleng u nap’an e re mahl nem? Riyul’ ni aram ban’en nra buch ndan lemnag ni bay wenegan nra gafgow e girdi’ riy, fa? Gur, pi fulweg ko gal deer ney e ra tamilangnag boch ban’en u murung’agen e par rodad boch nga m’on?