Ba tɛnɛ mɛ ka ya ni

Gwe ka abɛli tɛnɛ

Se mɛndó ando kpã na kashɛ na ngoi ti gã

Se mɛndó ando kpã na kashɛ na ngoi ti gã

 Na ngoi ti gã, kashɛ dundó ye kɔi ti yakere mɛ ando yɔndó ya, akpã ni so fangɔ sinyatire na ndo kpondo bere ndo kpɔ̃ mɛ la (cire). Akashɛ ni ndó gba nvɛ̃ni, ambanga nindó yakere, ambɛge nindó kare nga yongɔrɔni, wa alindó atangã ni mabere li sa. Alimɔ mɛ ka tɛrɛ kashɛ ndo fandó bere mbeti mɛ ato alo katɛ na, bere ni du ti bɛtani. Hãngɔ ni zingɔ, ando kpãndó kashɛ ka ndo ye ti nɛngɔ ya, ta zo mɛndɛ̃ azi nyɔ ni ma. Na ndakisa ka ndo saki, bere ka ndo sɛndɛ.

 Ando lindó kashɛ ni na aye ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃, na ndakisa, ando lindó ni na biyo, tɛ̃nɛ, nwa, atɛ̃nɛ ti falanga gba nga na mabaya. Ngoi mɛndɛ̃ ando sundó ili nvɛ̃ ye bere ili to lo na ndo kashɛ ni. Ngoi mɛndɛ̃ ando su ngandó kwa mɛ nvɛ̃ kashɛ ni ndo li.

Kashɛ ti gelebende mɛ ando fa gbia Darius I ndo li kwa ti kpɔngɔ asa nga na sese ti kpondo mɛ akpã kashɛ ni na ndo ni

Kashɛ ti gelebende mɛ ando fa gbia Darius I ndo li kwa ti kpɔngɔ asa nga na sese ti kpondo mɛ akpã kashɛ ni na ndo ni

 Ti fangɔ ya, mbeti kɔi adu biani ko, nvɛ̃ kashɛ lengbindó ti sɔ̃ngɔ kashɛ ni na ndo sese ti kpondo bere kpɔ̃ mɛ la (cire), na gesi ando gbendó kpondo bere kpɔ̃ mɛ la na tɛrɛ mbɛti. (Yobo 38:14) Ngoi mɛndó sese ti kashɛ ni ndo hulɛ ko, ando tindó kpengbani nvɛ̃ni, ni la ta zo mɛndɛ̃ lengbindó ti gbinyangbingɔ ni ma.

Ando salela ngandó kashɛ ti nɛngɔ ya, ahɛ̃ zo lo-lengɔ gbia

 A ndo hɛ̃ ngandó kashɛ hɛ̃ zo mɛndɛ̃ so fangɔ ya, nvɛ̃ kashɛ ni ahɛ̃ lo lo-gbia. Nindó la Farao gbia ti Ezipito na ngoi ti gã, ali hɛ̃ Yozɛfɛ mɛ nyi Yakobo. Yozɛfɛ ndó mbɛ ka Ezipito, wa abi ngandó lo ka bɔlɔkɔ abɛse ta lo lindó ye kɔi ma. Na gesi, Farao sindó na lo ka bɔlɔkɔ, wa lo kpãndó Yozɛfɛ zo ti sɛ ka gbɛ nyɔ lo. Ngbangɔ pa ya: “Farao hãndó pɛtɛ ti kpãngɔ na sinyatire tɛ lo, wa lo kpãndó ni ka ti Yozɛfɛ.” (Ebandeli 41:42) Na lo mɛ ya, pɛtɛ nindó na kashɛ tɛ gbia ko, ando fandó ya, Yozɛfɛ lua lo-lengɔ gbia ti lingɔ kumba kɔi ti gbondoni.

 Ka Yisraele ti gã Yezabele mɛndó ya gbia, lo salelandó kashɛ tɛ kɔ lo na ndenge ti siɔni so hongɔ Nabote. Yezabele salelandó ili gbia Akabe na lo ti sungɔ mbeti wa lo tondó ni hɛ̃ agbia ti ndo kɔdɔrɔ ya, ala kara nvɛ̃nɛ tɛrɛ Nabote ya, lo gulu Nzapa. Lo sɔ̃ndó kashɛ tɛ gbia ka ndo mbeti ni, wa siɔ kɔdɛ tɛ lo longandó.—1 Bakonzi 21:5-14.

 Gbia ti Perse Ahasueruse salelandó kashɛ tɛ lo ti fangɔ ya, tɛnɛ zu mɛ asuni alo ka tɛ lo.—Estere 3:10, 12.

 Nehemia kɔi tɛ awa sungɔ Ngbangɔ apandó ya, akangba ti Yizraɛlɛ, azi ti Levi, ná anganga nzapa afandó ya, ala ye tɛnɛ mɛ asu kaya mbeti na ndenge mɛndó ala kpã kashɛ tɛ la na ndo ni.—Nehemia 1:1; 9:38.

 Ngbangɔ kambisa fãni sɛ mɛ akpãndó kashɛ na lo ti batangɔ nyɔ da. Ti uzu, na ngoi mɛndó abi Daniel kaya du tɛ azɛ̃ ko, “akpãndó tɛ̃nɛ kɔi ka ndo nyɔ du ni,” ti nɛngɔ ya, ta zo kɔi ali kai ma. Na gesi, Dariuse mɛ gbia ti Mɛde ná Pɛrse,“akpãndó kashɛ ka ndo ni, nga na kashɛ tɛ akota azi ti lo-lɛngɔ gbia tɛ lo so fangɔ ya, ta tɛnɛ kɔi agbiangbi na ndo ekateli mɛ ala mundó ni ka ndo Daniel ma.”—Danyele 6:17.

 Na ngoi mɛndó Yezo kpi ko, awa kula tɛ lo gwendó “amu ndã, aminya” na tɛ̃nɛ ti kotani mɛndó akpã ka nyɔ du ti sɛndɛ tɛ lo. (Matie 27:66) David Turner zo kɔi mɛ ahĩnga kambisangɔ tɛnɛ ti ya Ngbangɔ na seni, apa ngaso na lo ti mbeti ti Matie: se du ya kashɛ ni alondó ka tɛ gouvernɛrɛ ti Roma ko, “ kashɛ ni lengbindó ti dungɔ omɛ ali ni na sese ti kpondo bere na kpɔ̃ (cire) wa akpãndó ni so ya popo ti ya tɛ̃nɛ ná nyɔ du ti sɛndɛ.”

 Na lo mɛ ya, akashɛ ti ngoi ti gã ndo za e ya, e hĩnga akpale gba mɛndó ahɔ na ngoi ti gã ko, ni li ya azi ti istware nga ti archéologie ndo landa kpale ni na seni nvɛ̃ni. Ni linga ya, azi mɛ ndo li bolukiluki na ndo akpale mɛ aba akashɛ mɛ ando ili ni ya, sigillographie, ati ndɛ gbondoni gba nvɛ̃ni.