Ewangelia według Marka 12:1-44
Przypisy
Komentarze
przykładów: Zob. komentarz do Mt 13:3.
wieżę: Zob. komentarz do Mt 21:33.
wydzierżawił: Zob. komentarz do Mt 21:33.
tego fragmentu Pism: Greckie słowo grafé użyte tu w liczbie pojedynczej odnosi się do konkretnego fragmentu świętych Pism — do Ps 118:22, 23.
wieńczącym kamieniem narożnym: Zob. komentarz do Mt 21:42.
Jehowy: Zacytowano tu słowa z Ps 118:22, 23, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).
członków stronnictwa Heroda: Zob. Słowniczek pojęć.
podatek pogłówny: Zob. komentarz do Mt 22:17.
Cezarowi: Zob. komentarz do Mt 22:17.
denara: Tą srebrną monetą rzymską, na której widniało imię Cezara, opłacano „podatek pogłówny” nałożony na Żydów przez Rzymian (Mk 12:14). W czasach Jezusa denar był zwyczajowym wynagrodzeniem robotnika rolnego za 12-godzinny dzień pracy, a w Chrześcijańskich Pismach Greckich wartości pieniężne i ceny często podawano właśnie w denarach (Mt 20:2; Mk 6:37; 14:5; Obj 6:6). W Izraelu w użyciu były różne monety miedziane i srebrne, między innymi bite w Tyrze srebrne monety, którymi płacono podatek świątynny. Jednak podatek dla Rzymu najwyraźniej płacono w srebrnych denarach z wizerunkiem Cezara (zob. Słowniczek pojęć i Dodatek B14).
podobizna i (...) imię: Zob. komentarz do Mt 22:20.
To, co Cezara, (...) Cezarowi: Odpowiedź Jezusa zanotowana tutaj oraz w równoległych sprawozdaniach z Mt 22:21 i Łk 20:25 jest jedyną jego wzmianką o cesarzu rzymskim. „To, co Cezara”, oznacza opłaty należne za usługi świadczone przez władze świeckie, a także okazywany im szacunek i względne podporządkowanie (Rz 13:1-7).
spłacajcie: Zob. komentarz do Mt 22:21.
to, co Boże — Bogu: Zob. komentarz do Mt 22:21.
saduceusze: Jest to jedyna wzmianka o saduceuszach w Ewangelii według Marka (zob. Słowniczek pojęć). Nazwa „saduceusze” (gr. saddoukaíos) prawdopodobnie ma związek z Cadokiem (w Septuagincie często w pisowni Saddoúk), który był arcykapłanem w czasach Salomona i którego potomkowie przez stulecia byli kapłanami (1Kl 2:35).
zmartwychwstania: Użyty tu grecki wyraz anástasis dosłownie znaczy „podniesienie; powstanie”. Pojawia się on w Chrześcijańskich Pismach Greckich ok. 40 razy w kontekście zmartwychwstania (Mt 22:23, 31; Dz 4:2; 24:15; 1Ko 15:12, 13). W Septuagincie w Iz 26:19 użyto czasownikowej formy słowa anástasis, żeby oddać hebrajski czasownik „żyć” w zdaniu: „Twoi umarli ożyją” (zob. Słowniczek pojęć).
z tą samą kobietą ożenił się drugi: Kiedy w starożytności umierał Hebrajczyk, który nie doczekał się syna, jego brat miał obowiązek poślubić wdowę, żeby zachować ciągłość linii rodowej zmarłego (Rdz 38:8). To postanowienie, nazywane małżeństwem lewirackim, weszło później w skład Prawa Mojżeszowego (Pwt 25:5, 6). O tym, że takie małżeństwa były zawierane w czasach Jezusa, świadczy omawiana tu wypowiedź saduceuszy. Chociaż Prawo Mojżeszowe dopuszczało, żeby krewny odmówił zawarcia takiego związku, to gdy nie chciał „odbudować domu swojego brata”, ściągał na siebie hańbę (Pwt 25:7-10; Rut 4:7, 8).
Pism: Zob. komentarz do Mt 22:29.
w księdze Mojżesza: Saduceusze uznawali za natchnione tylko pisma Mojżesza. Sprzeciwiali się głoszonej przez Jezusa nauce o zmartwychwstaniu, bo najwyraźniej uważali, że nie ma ona podstaw w Pięcioksięgu. Żeby wykazać, że umarli zostaną wskrzeszeni, Jezus mógł zacytować różne fragmenty Pism, np. Iz 26:19, Dn 12:13 czy Oz 13:14. Wiedział jednak, które Pisma są uznawane przez saduceuszy, dlatego swoją argumentację oparł na słowach Jehowy przekazanych Mojżeszowi (Wj 3:2, 6).
Bóg mu powiedział: Jezus nawiązuje tu do rozmowy Jehowy z Mojżeszem, która odbyła się ok. 1514 r. p.n.e. (Wj 3:2, 6). W tamtym czasie Abraham nie żył od 329 lat, Izaak od 224, a Jakub od 197. Mimo to Jehowa nie powiedział: ‛Byłem ich Bogiem’, ale ‛Jestem ich Bogiem’ (zob. komentarz do Mk 12:27).
lecz żywych: Według równoległego sprawozdania z Łk 20:38 Jezus powiedział jeszcze: „Bo dla Niego [lub „z Jego punktu widzenia”] oni wszyscy żyją”. Z Biblii wynika, że ludzie oddaleni od Boga, nawet jeśli żyją, są z Jego punktu widzenia martwi (Ef 2:1; 1Tm 5:6). Natomiast lojalni słudzy Jehowy, którzy umarli, w Jego oczach nadal żyją, bo spełnienie obietnicy dotyczącej ich wskrzeszenia jest pewne (Rz 4:16, 17).
Słuchaj, Izraelu: Ten cytat z Pwt 6:4, 5 jest tu dłuższy niż w sprawozdaniach Mateusza i Łukasza. Uwzględniono w nim początkowe słowa tzw. Szemy, czyli żydowskiego wyznania wiary, zaczerpniętego z Pwt 6:4-9; 11:13-21. Nazwa Szema pochodzi od pierwszego słowa z Pwt 6:4 w języku hebrajskim — szemáʽ, które znaczy „słuchaj”.
Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa: Lub „Jehowa jest naszym Bogiem, Jehowa jest jeden; Jehowa jest naszym Bogiem, jest jeden Jehowa”. W zacytowanym tu hebrajskim tekście Pwt 6:4 wyraz „jeden” może wskazywać na wyjątkowość, niepowtarzalność. Jehowa jest jedynym prawdziwym Bogiem — nie może się z Nim równać żaden fałszywy bóg (2Sm 7:22; Ps 96:5; Iz 2:18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa Mojżesz przypomniał Izraelitom, że muszą oddawać cześć wyłącznie Jehowie. Nie mieli naśladować okolicznych narodów, które wielbiły różnych bogów i boginie. Niektóre z tych bóstw rzekomo panowały nad pewnymi siłami przyrody albo miały niejedno wcielenie. Hebrajski odpowiednik słowa „jeden” sugeruje również zgodność celów i czynów. Jehowa Bóg nie jest niezdecydowany ani nieprzewidywalny, ale wierny, konsekwentny, lojalny i prawdomówny. Rozmowę dotyczącą pierwszego przykazania zanotowaną w Mk 12:28-34 można też znaleźć w Mt 22:34-40, ale tylko Marek zawarł słowa: „Słuchaj, Izraelu, Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa”. Przykazanie, żeby kochać Boga, podano właśnie po tych słowach, co podkreśla, że czciciele Jehowy muszą kochać wyłącznie Jego.
Jehowa (...) Jehowa: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:4, gdzie w tekście hebrajskim dwukrotnie pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).
Jehowę: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).
sercem: Termin ten w sensie przenośnym na ogół odnosi się do wnętrza człowieka. Kiedy jednak występuje razem ze słowami „dusza” i „umysł”, jego znaczenie zawęża się do emocji, pragnień i uczuć. Zakresy znaczeniowe czterech pojęć użytych w tym wersecie (serce, dusza, umysł i siła) w dużym stopniu się pokrywają. Podkreśla to w sposób najmocniejszy z możliwych, że powinniśmy darzyć Boga miłością bezgraniczną, zupełną (zob. komentarze do słów umysłem i siłą w tym wersecie).
duszą: Zob. komentarz do Mt 22:37.
umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w spisanej po grecku Ewangelii według Marka wymieniono cztery elementy: serce, duszę, umysł i siłę. Może być tego kilka przyczyn. Możliwe, że słowo „umysł” zostało dodane, żeby w pełni oddać znaczenie terminów użytych w języku hebrajskim. Chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”, który w sensie przenośnym odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Rdz 8:21; Prz 2:10; Iz 14:13). Użycie przez Marka słowa umysł może też wskazywać, że znaczenie hebrajskiego słowa „siła” i greckiego „umysł” częściowo się pokrywa (por. Mt 22:37, gdzie występuje słowo „umysł”, a nie „siła”). To częściowe pokrywanie się znaczenia wspomnianych terminów może wyjaśniać, dlaczego w odpowiedzi udzielonej Jezusowi uczony w piśmie użył słowa „zrozumienie” (Mk 12:33). Może to też wyjaśniać, dlaczego ewangeliści, cytując Pwt 6:5, użyli nieco innych słów niż te, które występują w przytaczanym przez nich fragmencie (zob. komentarz do słowa siłą w tym wersecie oraz komentarze do Mt 22:37 i Łk 10:27).
siłą: Jak wyjaśniono w komentarzu do słowa umysłem, w zacytowanym tu wersecie z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Hebrajskie słowo oddawane jako „siła” [albo „siły witalne”, przyp.] może oznaczać zarówno siłę fizyczną, jak i zdolności intelektualne. Być może między innymi dlatego słowo „umysł” zostało dodane, kiedy w Chrześcijańskich Pismach Greckich cytowano Pwt 6:5. Może to również wyjaśniać, dlaczego w Mt 22:37 w cytacie z tego samego wersetu nie występuje słowo „siła”, ale „umysł”. Tak czy inaczej, kiedy pewien znawca Prawa (według relacji Łukasza [10:27] napisanej po gr.) zacytował ten sam werset z Pism Hebrajskich, wspomniał o czterech elementach — sercu, duszy, sile i umyśle — co najwyraźniej świadczy o tym, że w czasach Jezusa powszechnie uważano te cztery greckie terminy za odpowiedniki trzech hebrajskich słów z Pwt 6:5.
Drugie: W Mk 12:29, 30 zanotowano bezpośrednią odpowiedź Jezusa na pytanie, które zadał mu uczony w piśmie. Ale Jezus na tym nie poprzestał i zacytował drugie przykazanie (Kpł 19:18). W ten sposób podkreślił, że te „dwa przykazania” są ze sobą ściśle związane oraz że zawiera się w nich sedno całego Prawa i pism proroków (Mt 22:40).
bliźniego: Zob. komentarz do Mt 22:39.
całopalenia: Użyte tu greckie słowo holokaútoma (od holos, „cały”, oraz kaío, „palić”) w Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje tylko trzy razy — w tym miejscu i w Heb 10:6, 8. W Septuagincie słowem tym oddawano hebrajski wyraz oznaczający ofiary całkowicie spalane i w całości przeznaczane dla Boga, których żadnej części nie mógł zjeść ofiarodawca. To greckie słowo pojawia się w Septuagincie w 1Sm 15:22 i Oz 6:6. Właśnie te fragmenty mógł mieć na myśli uczony w piśmie, który rozmawiał z Jezusem (Mk 12:32). Całopaleniem w sensie symbolicznym był Jezus — ofiarował siebie całkowicie, w pełni.
Jehowa: Zacytowano tu słowa z Ps 110:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).
rynkach: Zob. komentarz do Mt 23:7.
pierwszych siedzeń: Zob. komentarz do Mt 23:6.
skarbon: Jak podają żydowskie źródła, te skarbony kształtem przypominały trąby lub rogi i najwyraźniej miały niewielki otwór w górnej części. Ludzie wrzucali do nich pieniądze przeznaczone na różne ofiary. Użyte tu greckie słowo pojawia się też w Jn 8:20, gdzie zostało oddane jako „skarbiec”. Przypuszczalnie był on położony na terenie znanym jako Dziedziniec Kobiet (zob. komentarz do Mt 27:6 i Dodatek B11). Według tekstów rabinicznych na tym dziedzińcu wzdłuż murów stało 13 skarbon. W świątyni najprawdopodobniej istniał też centralny skarbiec, do którego przynoszono pieniądze ze skarbon.
pieniądze: Dosł. „miedź”; chodzi o miedziane pieniądze, czyli miedziane monety. Występujące tu greckie słowo było też używane jako ogólne określenie pieniędzy każdego rodzaju (zob. Dodatek B14).
dwie monety: Dosł. „2 leptony”. Grecki wyraz leptòn, który oznacza coś małego i cienkiego, występuje tu w liczbie mnogiej. Wytwarzany z miedzi lub brązu lepton miał wartość 1/128 denara i najwyraźniej był najmniejszą monetą używaną w Izraelu (zob. Słowniczek pojęć, „Lepton”, i Dodatek B14).
znikomej wartości: Dosł. „czyli kwadrant”. Greckie słowo kodrántes (od łac. quadrans) odnosi się do wykonanej z miedzi lub brązu rzymskiej monety o wartości 1/64 denara. Marek posługuje się tu rzymską jednostką pieniężną, żeby podać wartość monet powszechnie używanych przez Żydów (zob. Dodatek B14).
Multimedia
W zależności od odmiany winorośli i klimatu panującego w danym regionie Izraela winogrona zbierano w sierpniu lub we wrześniu. Owoce umieszczano w wapiennych kadziach lub zagłębieniach wykutych w skałach. Mężczyźni deptali je, na ogół boso, śpiewając przy tym pieśni (Iz 16:10; Jer 25:30; 48:33).
1. świeżo zebrane winogrona
2. tłocznia
3. kanał odprowadzający sok
4. położony niżej zbiornik
5. gliniane dzbany
Tyberiusz urodził się w 42 r. p.n.e., a w 14 r. n.e. został drugim cesarzem Rzymu. Umarł w marcu 37 r. Panował przez cały okres służby Jezusa, czyli również wtedy, gdy Jezus wskazał na monetę, którą płacono podatek, i powiedział: „To, co Cezara, spłacajcie Cezarowi” (Mk 12:14-17; Mt 22:17-21; Łk 20:22-25).
Niektóre rynki, jak ten przedstawiony na ilustracji, mieściły się wzdłuż drogi. Sprzedawcy często rozkładali tak dużo towarów, że blokowały one ruch. Mieszkańcy mogli tam kupować podstawowe artykuły domowe, ceramikę i kosztowne wyroby ze szkła, a także świeżą żywność. Ponieważ nie było lodówek, ludzie musieli robić zakupy codziennie. Na targowiskach mogli też usłyszeć najnowsze wiadomości przyniesione przez kupców i innych przyjezdnych. Poza tym bawiły się tam dzieci, a bezrobotni czekali, aż ktoś ich zatrudni. Na rynku Jezus uzdrawiał chorych, a Paweł głosił (Dz 17:17). Natomiast dumni uczeni w piśmie i faryzeusze lubili, kiedy w takich miejscach inni zwracali na nich uwagę i ich pozdrawiali.
W I w. n.e. osoby jedzące posiłek zazwyczaj półleżały przy stole. Każda z nich opierała się lewym łokciem na poduszce, a po jedzenie sięgała prawą ręką. Zgodnie z grecko-rzymskim zwyczajem w typowym pomieszczeniu jadalnym ustawiano trzy sofy wokół niskiego stołu. Rzymianie nazywali tego typu jadalnię tryklinium (łac. słowo pochodzące od gr. słowa znaczącego „pokój z trzema sofami”). Zazwyczaj przy stole było miejsce dla dziewięciu osób, ale z czasem zaczęto używać dłuższych sof, żeby zmieściło się więcej gości. Zgodnie z tradycją jedne miejsca w jadalni były bardziej zaszczytne od innych. Najmniej zaszczytne było miejsce na sofie oznaczonej na ilustracji literą A, bardziej zaszczytne na sofie oznaczonej literą B, a najzaszczytniejsze na sofie oznaczonej literą C. Bardziej lub mniej zaszczytne były też poszczególne miejsca na każdej sofie — dana osoba była uważana za ważniejszą od tej, która była po jej prawej stronie i za mniej ważną od tej, która była po jej lewej stronie. Na oficjalnych przyjęciach gospodarz zazwyczaj zajmował pierwsze miejsce (1) na sofie z najmniej zaszczytnymi miejscami. Honorowym miejscem było trzecie miejsce (2) na środkowej sofie. Chociaż nie wiadomo, w jakim stopniu Żydzi przyswoili sobie ten zwyczaj, wygląda na to, że właśnie do niego nawiązał Jezus, kiedy uczył swoich naśladowców o potrzebie przejawiania pokory.
Wygląd synagogi przedstawionej na tej animacji został częściowo odtworzony na podstawie pozostałości synagogi z I w. n.e. w miejscowości Gamla (Gamala), położonej jakieś 10 km na pn. wsch. od Jeziora Galilejskiego. Do naszych czasów nie przetrwała w nienaruszonym stanie żadna synagoga z I w., dlatego nie ma pewności, jak dokładnie wyglądały wtedy synagogi. W tej animacji pokazano elementy, które najprawdopodobniej występowały w wielu synagogach w tamtym czasie:
1. Pierwsze, czyli najlepsze, siedzenia w synagodze mogły się znajdować na podium lub w jego pobliżu.
2. Podium, z którego czytano Pisma. Umiejscowienie podium mogło być różne w zależności od synagogi.
3. Siedzenia wzdłuż ścian zajmowali ludzie mający wysoką pozycję w lokalnej społeczności. Pozostali siadali na matach na podłodze. Synagoga w Gamli prawdopodobnie miała cztery rzędy siedzeń.
4. Arka, czyli skrzynia, w której trzymano święte zwoje, znajdowała się na tylnej ścianie.
Miejsca zajmowane w synagodze stale przypominały obecnym, że niektórzy mają wyższą pozycję niż inni; o tym, kto jest ważniejszy, często dyskutowali uczniowie Jezusa (Mt 18:1-4; 20:20, 21; Mk 9:33, 34; Łk 9:46-48).
Według źródeł rabinicznych w świątyni zbudowanej przez Heroda było 13 skarbon, nazywanych „szofarami”. Hebrajskie słowo szofár oznacza „barani róg”, co wskazuje, że przynajmniej jakaś część skarbony kształtem przypominała róg lub trąbę. Kiedy Jezus potępił ludzi, którzy niejako trąbili podczas dawania darów miłosierdzia, jego słuchaczom mogło się to skojarzyć z dźwiękiem, jaki wydawały monety wrzucane do skarbon przypominających z wyglądu trąby (Mt 6:2). Dwie małe monety wrzucone przez wdowę raczej nie wydały zbyt donośnego dźwięku, jednak Jezus wskazał, że Jehowa ceni zarówno tę wdowę, jak i jej datek.