Olivétan—“Muhundzuluxeri La Ha Riki Muntshwa Loyi A Titsongahata” Wa Bibele Ya Xifurwa

A ku ri hi September 13, 1540. Maphorisa a ma ri eku secheni ka kaya ra Collin Pellenc. Ekamareni leri tumbeleke, va kume matsalwa lawa va ma solaka, lawa exikarhi ka wona a ku ri ni buku leyikulu. Eka tluka ra vumbirhi ra buku yoleyo a ku ri ni marito lama nge: “P.  Robert Olivetanus, muhundzuluxeri loyi a titsongahata.” Buku yoleyo a ku ri Bibele ya Vawalden! Collin Pellenc u khomiwile, a hehliwa hi leswaku i mugwinehi hiloko a hisiwa a ri karhi a hanya.

ENKARHINI wolowo le Furwa ni le tindhawini tin’wana eYuropa, Kereke ya Khatoliki a yi hlongorisa vativi va ndzhundzunuko yi ri ni xikongomelo xo hangalasa tidyondzo ta yona ta mavunwa. Un’wana wa vativi volavo va ndzhundzunuko loyi a a titshemba loko a vula swo karhi naswona a nga ri na mhaka ni leswaku leswi a swi vulaka swi ta va khumba njhani van’wana, ku nga Guillaume Farel, a a tiyimisele ku hlula mavonelo ya Martin Luther loyi a a ri murhangeri wa Tsima ra Maprotestente ro Lwela Fambiselo Lerintshwa ni vanhu lava a va huma eFurwa. Farel, la humaka eXifundzheni xa Dauphiné edzonga-vuxa bya Furwa, a swi tiva leswaku nchumu wa nkoka lowu a wu ta n’wi pfuna ku cinca mavonelo ya vanhu a ku ri ku tirhisa swilo leswi kandziyisiweke. Leswaku a hetisisa ntirho wakwe, a fanele a endla swiphephana ni Tibibele. Kambe i mani loyi a ta hakela ntirho wolowo? U endle xiboho xo lava mpfuno eka Vawalden, ku nga ntlawa wa vukhongeri lowu a wu tinyiketele emhakeni ya ku chumayela hi Bibele.

Nhlangano Lowu Khomiweke eChanforan

Exikarhi ka September 1532, Vawalden va khome nhlangano wa vafundhisi lowu a wu khomeriwe eChanforan eximutanini xa le kusuhi ni le Turin, eItaliya. Ku ringana malembe yo hlayanyana, a ku ri ni mavonelo lama nga faniki exikarhi ka Vawalden ni varhangeri va tsima ro lwisana ni tidyondzo ta kereke ya Khatoliki. Xisweswo, Farel ni vanhu van’wana va rhambiwile eka nhlangano wolowo. Vawalden a va lava ku tiva loko tidyondzo ta vona ti pfumelelana ni leti chumayeriweke hi Luther ni vanhu vakwe. *

Farel u khorwise vanhu va le Chanforan hi nhlamuselo yakwe. Loko vafundhisi va Vawalden va n’wi kombe Tibibele ta vona leti tsariweke hi voko ti tlhela ti tsariwa hi matsalelo lawa vona va lavaka wona, Farel u va tshembise leswaku u ta va pfuneta hi mali eku kandziyiseni ka Bibele ya Xifurwa. Ku hambana ni vuhundzuluxeri bya 1523 lebyi hundzuluxeriweke hi Lefèvre d’Étaples, lebyi a byi sekeriwe eka Xilatini, lebyi a byi fanele byi hundzuluxeriwa hi Xiheveru na hi Xigriki. Kambe i mani loyi a ri ni vutihlamuleri byo endla ntirho lowu?

Farel a n’wi tiva wanuna yoloye. Vito rakwe a ku ri Pierre Robert, kambe a tiveka hi vito ra Olivétan, * mudyondzisi la ha riki muntshwa loyi a tswaleriweke ePicardy exifundzheni xa n’walungu wa Furwa. Olivétan, muzala wa John Calvin, a a ri mutivi wo sungula wa ndzhundzunuko naswona a ri wanuna la tshembekaka. U tlhele a heta malembe yo  hlayanyana eStrasbourg a ri karhi a dyondza tindzimi ta Bibele hi ku hiseka.

Ku fana na Farel ni vanhu van’wana vo tala, Olivétan u ye evuchavela-hwahwa le Switzerland. Vanghana vakwe va n’wi kombele leswaku a amukela tsima ro hundzuluxela. Endzhaku ka loko a ale ko hlayanyana, u hetelele a amukele ntirho wo hundzuluxela Bibele “hi ku ya hi tindzimi ta Xiheveru ni Xigriki ku ya eka Xifurwa.” Hi nkarhi wolowo, Vawalden va nyikele hi tiharhi ta nsuku ta kwalomu ka 500 eka ta 800—ku nga mali yo tala leyi a yi laveka leswaku yi pfuneta ku kandziyisa!

Nyenyana Leyi Vuriwaka Wukuwuku Ni Leyi Vuriwaka Nightingale

Eku sunguleni ka 1534, Olivétan u tiendle nconge yin’we a ya tshama etintshaveni naswona u sungule ntirho wakwe, a rhendzeriwe hi tibuku takwe. Layiburari ya yena a yi ri yinene hikuva a yi ri ni tibuku to tala ta nkoka. Tibuku ta kona a tikatsa ta Tibibele ta Xisiriya, Xigriki ni Xilatini, tinhlamuselo ta varabi, tibuku ta ririmi ra Vakalidiya ni tibuku tin’wana to tala. Xa nkoka swinene, a a ri ni vuhundzuluxeri bya Xivenice lebyi a byi ri bya manguva lawa bya Xiheveru xo sungula xa Bibele.

Vuhundzuluxeri bya Olivétan a byi sekeriwe eka Testamente Leyintshwa leyi a yi tolovelekile eka tsalwa ra Xifurwa ra Lefèvre d’Étaples, hambileswi matsalwa ya Xigriki ma sunguriweke hi Xidyondzi xa Mudachi Erasmus, ma tekeriwe enhlokweni eka swiendlakalo swo tala. Hakanyingi Olivétan u hundzuluxele hi ndlela leyi a yi nga seketeli mianakanyo ni vulawuri bya Kereke ya Khatoliki. Hi xikombiso, a lava leswaku rito “mulanguteri” ku va “bixopo,” rito “xihundla,” ku va “mihlolo” nileswaku rito “vandlha” ku va “kereke.”

Eka vuhundzuluxeri lebyi hakanyingi byi vuriwaka Testamente ya Khale, Olivétan a tiyimisele ku hundzuluxela Xiheveru xo sungula hi rito hi rito. Hi misavu u kale a vula leswaku ku hundzuluxela Xiheveru u xi yisa eka Xifurwa a swi fana ni ku “dyondzisa nyenyana leyi vuriwaka nightingale ku yimbelela risimu ra wukuwuku leri rito ra rona ri nga humiki kahle”!

Eka tsalwa ra Xiheveru, Olivétan u hlangane ni vito ra Xikwembu ri tsariwe hi Tetragrammaton minkarhi leyi ringanaka magidi. U hlawule ku siva vito ra Xikwembu hi xithopo lexi nge, “La nga riki na makumu,” ku nga rito leri hi ku famba ka nkarhi ri veke leri tolovelekeke eka Tibibele ta Xifurwa ta Protestente. Hambiswiritano, eka tindhawu to hlayanyana u hlawule ku tirhisa vito leri nge, “Yehovha” leri nga eka Eksoda 6:3.

Lexi xiyekaka hi February 12, 1535, endzhaku ka lembe rin’we kumbe ku tlula u hete ntirho wakwe wo hundzuluxela. Tanihi leswi a pfumeleke leswaku “i khale a ri karhi a endla ntirho lowu [wo hundzuluxela] a ri yexe”, entiyisweni lembe ra 1534/1535 a ku ri ro hetelela eka ntirho wakwe wo hundzuluxela. U vulavule hi ku titsongahata a ku: “Ndzi endle hinkwaswo leswi ndzi nga swi kotaka.” Emianakanyweni yakwe leswi a swi sele a ku ri ku kandziyisa Bibele yo sungula ya Xifurwa leyi hundzuluxeriweke yi suka eka tindzimi to sungula.

Ndhawu Leyi Pirot A Tirhela Eka Yona

Pierre de Wingle, loyi a tlhela a tiveka hi vito ra Pirot Picard, munghana wa Farel ni mukandziyisi wo sungula wa Ndzhundzunuko, sweswi a va fanele va nghenisa swifaniso. Endzhaku ka loko a xanisiwe hi Lyon wa Kereke ya Khatoliki, u ye a ya tshama eNeuchâtel, le Switzerland, hi 1533. U sungule ku kandziyisa minkandziyiso yo tala hi mali leyi a nyikiweke yona hi Vawalden. Hi xikombiso, hi yena loyi a endleke swifaniso leswi a swi sola masa, leswi swin’wana swa swona swi kaleke swi ya fika eka  Hosi Francis wo Sungula wa le Furwa loyi a nghena Kereke ya Khatoliki.

Pierre de Wingle u tlhele a kandziyisa Bibele. Leswaku a hatlisisa ntirho wolowo, ntlawa wa vatirhi va mune kumbe va ntlhanu va tirhise michini yimbirhi, leswaku va kandziyisa Tibibele teto. Eku heteleleni, “hi lembe ra 1535, hi ti-4 ta June,” de Wingle u sayine matluka lama kandziyisiweke ya Bibele ya Olivétan. Eka rito ro rhanga, u nyiketele ntirho wakwe eka vapfumeri lava nga swisiwana “lava pfotlokeke ni ku tshikileriwa” hi mindhavuko leyi nga pfuniki nchumu.

Eku heteleleni va kale va wu heta ntirho wa vona. Bibele ya Xifurwa a yi sasekile naswona a yi hlayeka hi ku olova, kasi matsalelo ya Xigoth ma avanyisiwe ma va tikholumo timbirhi ma tlhela ma va hi tindzima ni tindzimana. A yi ri ni Matsalwa lama kombisaka ndlela leyi xidyondzi xi hundzuluxeleke tsalwa ha yona. Rito ro rhanga, swiengetelo, leswi nga endzeni ni swiphato hinkwaswo ka swona swi sasekise ntirho wakwe. Emakumu ka vholumo, ku ni marito lama kombisaka leswaku “Vawalden, lava a va ri vachumayeri va Evhangeli va endle leswaku xuma xa vona xi kumiwa hi vanhu hinkwavo.”

Ntirho Lowu Endliweke Hi Vutshila . . . Kambe Wu Nga Fambi Kahle

Hambileswi ntirho wa Olivétan wu tshameke wu kanetiwa, namuntlha wa ha tekiwa wu ri lowu endliweke hi xidyondzi lexi nga ni vutshila. Ku tlula kwalaho, tsalwa rakwe ri tirhe tanihi xisekelo xa vuhundzuluxeri bya Bibele ya Protestente ku ringana malembe-xidzana manharhu.

Hambileswi ku humesiweke tikopi ta kwalomu ka gidi ta Bibele ya Olivétan, a va ti xavisanga kahle. Sweswo swi vangiwe hileswi a ku ri hava malunghiselelo yo hangalasa Tibibele teto naswona a ku ri hi nkarhi lowu ririmi ra Xifurwa a ri cinca hi ku hatlisa. Handle ka sweswo, vholumo leyi ringanaka tikhilogiramu ta ntlhanu hi vukulu a yi nga tirhi eka vachumayeri lava famba-fambaka kumbe eka vanhu lava a va yi hlayela exihundleni.

Hambiswiritano kopi yoleyo yi fike ekaya ra Collin Pellenc, le Furwa, hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi, Bibele ya Olivétan a yi ri bindzu leri tsandzekeke ku humelela. Hi 1670, hi nkarhi lowu lavaka ku endla lembe-xidzana ni le ndzhaku ka lembe ni hafu, exitolo xo xavisa tibuku le Geneva a ka ha ri ni tikopi leti a ta ha lava ku xavisiwa.

“Xikala-vito Lexi Humaka eNdhawini Leyi Nga Tiviwiki”

Loko Olivétan a heta ntirho wakwe ndhuma yakwe yi herile. U pfuxete Testamente yakwe Leyintshwa ni swiphemu swin’wana swa Testamente ya Khale, ehansi ka mavito lawa ku nga vulavuriwangiki ha wona. U tlhele a tinyiketela entirhweni lowu a wu rhandza wo dyondzisa. Mudyondzisi wa xikolo loyi a anakanyela u tlhele a lulamisa buku yakwe leyi nge, Instruction for Children, leyi dyondzisaka vana mahanyelo lamanene leyi nga ni xingheniso lexi dyondzisaka Mafurwa ku hlaya swilo hinkwaswo leswi sekeriweke hi ku helela eMatsalweni. Rin’wana ra mavito yakwe lama nga riki ya xiviri hi leri nge, Belisem de Belimakom, leri vulaka leswaku “Xikala-vito Lexi Humaka eNdhawini Leyi Nga Tiviwiki.”

Olivétan u fe hi 1538 loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 30, kumbexana eRhoma. Namuntlha a va talanga vanhu lava xiyaka ntirho lowu endliweke hi xidyondzi lexi xa hi riki muntshwa lexi humaka ePicardy wo hangalasa Bibele ya Xifurwa. Vito rakwe a ri humelelanga hambi ku ri eka xihlamusela-marito. Leswi swi fanerile eka “muhundzuluxeri la ha riki muntshwa loyi a titsongahata,” ku nga, Louys Robert, loyi a tlhela a tiveka hi vito ra Olivétan!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse/Photo: Stefano Iori

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 19]

Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix/Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris